De wonderbaarlijke hommel

Op het blog van Ramirezi staan foto's van het holletje van de Steenhommel. Leuk, dacht ik dan zal ik mijn oude hommel-bijdrage nog eens plaatsen. Bij het zoeken in de oude Volkskrantblog-bestanden bleek echter dat ik 4 bijdragen over hommels geschreven heb in de loop der jaren. Dat is een beetje veel. Dus plaats ik de laatste, uit 2008, met zelfgemaakte plaatjes vermengd met fragmenten uit de eerdere hommelverhalen...

Waag het niet om grappen te maken over de Hommel
 

Oppervlakkig bezien lijkt de hommel een gemoedelijke tante van de honingbij. Maar bij nadere beschouwing blijkt het een opmerkelijk beestje te zijn. Dankzij een aantal bijzondere eigenschappen is de hommel in staat te vliegen bij temperaturen die voor andere insecten te laag zijn. Daardoor kan zij zich handhaven op grotere hoogte dan andere insecten en is zij een van de eerste insecten die in het voorjaar actief is.

Desalniettemin is de hommel het onderwerp van domme grappen. Mij viel het op dat de grotere soorten, met hun geel-zwart-wit gestreepte lijven wel wat weg hebben van Engelse drop. Goedmoedige scherts, maar ik heb ook wel eens ergens gelezen dat hommels eigelijk te zwaar zijn om te kunnen vliegen, maar dat ze te dom zouden zijn om dat zelf te beseffen.

Lasterpraat ! Die opmerking kon alleen gemaakt worden omdat wetenschappers lange tijd te dom waren om te begrijpen hoe hommels zich, met hun zware lijf en relatief kleine vleugels, toch in de lucht konden verheffen. Inmiddels heeft men uitgevonden dat de hommelvleugels luchtwervelingen veroorzaken, die extra hefvermogen geven. Luchtvaartdeskundigen zijn nu aan het puzzelen hoe dit mechanisme toegepast kan worden op, bijvoorbeeld, helikopters. Een excuus aan de hommel lijkt me echter ook gepast.

In het vroege voorjaar zie je de koninginnen vliegen. Die maken een nestje waarin ze een tiental eitjes grootbrengen. De hommels die daar uit komen zijn vrouwelijke werksters. Die zie je daarna bijna de hele zomer druk in de weer met het grootbrengen van nog veel meer werksters.Uiteindelijk bestaan de meeste nesten uit enkele honderden hommels.

Pas aan het eind van het seizoen legt de koningin een paar eitjes waaruit mannetjes komen, hommeldarren, te herkennen aan hun lange voelsprieten. Dankzij speciale verzorging groeien een paar andere larfjes uit tot jonge koninginnen en kan er voor een volgende generatie gezorgd worden. De oude koningin en alle werksters en darren leggen in het najaar het loodje. De nieuwe koninginnen proberen te overwinteren, hoewel men zegt dat er maar een klein deel daarin ook echt slaagt. De overlevenden beginnen het volgende voorjaar weer helemaal opnieuw.

Door hun bescheiden omvang geven hommelnesten zelden overlast, maar zijn ze evenmin de moeite van het leeghalen waard. De hommel wordt niet geëxploiteerd voor de honingproductie, maar is voor de mens wel van economisch belang als bestuiver van gewassen. En door haar vermogen om te vliegen bij lagere temperaturen dan andere insecten, kan zij dat op meer plaatsen en tijdstippen doen dan andere insecten.

In navolging van Hans Dorrestijn, die in zijn vogelgids uitlegt dat de duif, de meeuw en de mees niet bestaan, zou ik op willen merken dat de hommel eigenlijk ook niet bestaat. Er zijn immers allerlei soorten en met alleen ‘hommel’ kan de kenner niet uit de voeten. Gelukkig heeft elke soort een eigen, gemakkelijk herkenbare, tekening zodat ook de leek, met behulp van plaatjes op het internet, al spoedig de verschillen in de gaten heeft.

Ons balkon werd de afgelopen jaren vooral bezocht door akkerhommels. Vrij kleine hommeltjes met een zwart lijf, een oranjebruin borststuk en een oranje puntje aan de staart. Dit jaar worden ze gezelschap gehouden door een aardhommel. Die is een slagje groter en heeft op zijn zwarte lichaam gele en witte strepen. Kijk maar op de plaatjes.

Insectenkenners spreken wel van het borststuk, als ze het bovenlijf van een insect bedoelen, maar bij de hommel zou je misschien beter van het rugstuk kunnen spreken. De rug komt doorgaans immers heel wat prominenter in beeld dan de borst. Maar laten we niet op elke slak zout leggen.

De hommel, die in noordelijke streken van groot belang is bij het bestuiven van gekweekte gewassen en door fruitkwekers ook ingezet wordt in plantenkassen, is dus een mooi en ook nog eens nuttig insect. 

De hommel is koudbloedig, zoals alle insecten. Koudbloedige dieren zijn afhankelijk van de omgevingstemperatuur. Als die laag is zijn ze niet actief, of gaat alles op een laag pitje. Veel koudbloedige dieren slepen zich dan naar een plekje in de zon en gaan daar zitten opwarmen. Eenmaal opgewarmd kunnen ze aan hun dagelijkse activiteiten beginnen.

Zo niet de hommel. Die is in staat om zichzelf op te warmen en dat is behoorlijk uniek. Een koude hommel gaat 's ochtends eerst even iets eten van de nectarvoorraad en zet vervolgens zijn vliegspieren aan het werk. Dat kan de hommel zonder daarbij z'n vleugels te bewegen. Zo is hij in staat om zijn lichaamstemperatuur op te drijven tot ongeveer 32 graden, terwijl de omgevingstemperatuur misschien maar een paar graden boven nul is. De dikke bontjas van de hommel zorgt er voor dat die temperatuur niet te snel weer daalt.

We kunnen dit fenomeen waarnemen in onze eigen tuin. Ga bij een bloeistengel van het vingerhoedskruid zitten, je kent ze wel die paars-wit-gevlekte kelkjes. Wacht geduldig tot er een dikke hommel aan komt vliegen en van de nectar begint te snoepen. Kijk en luister dan goed. Je hoort de hommel zoemen, terwijl hij in de bloem zit en je ziet dat hij zijn vleugels stil houdt ! De hommel houdt zo zijn vliegspieren warm en kan direct weer verder vliegen.

Zie ook dit leerzame Wikipedia-artikel